GAZİANTEP – Mehmet Açık / Yerel Tarih Dosyası – 07 Ağustos 2025
Güneydoğu Anadolu’nun kadim şehirlerinden Gaziantep, yalnızca gastronomisiyle, sanayisiyle ya da tarihî dokusuyla değil; isminin taşıdığı derin anlam ve kökenle de dikkat çeker. Bugün Türkiye’nin en büyük şehirlerinden biri olan Gaziantep’in ismi, binlerce yılın birikimini, farklı medeniyetlerin izlerini ve bir halkın direniş ruhunu içinde barındırır.
KADİM ADLAR VE ANLAMLAR: AYINTAP’TAN GAZİANTEP’E
Gaziantep, tarih boyunca farklı adlarla anılmıştır: Hantap, Ayıntap, Antap, Antep ve son olarak Gaziantep. Her bir isim, şehrin farklı bir dönemine, anlamına ve kimliğine işaret eder.
“Ayıntap”: Su Gibi Güzel
Rivayetlere göre “Ayıntap” ismi, şehrin doğal kaynaklarından esinlenerek türemiştir. Arapça ve Farsçadan dilimize geçen bu kelime iki parçadan oluşur:
• “Ayın”: Pınar, su kaynağı, göz.
• “Tap”: Parlak, güzel, güçlü, bereketli.
Bu bağlamda “Ayıntap”, güzel su kaynağı ya da bereketli pınar anlamına gelir. Gaziantep’in tarihsel olarak su yönünden zengin olması, bu isimle birebir örtüşmektedir. Eski Antep evlerinin çoğunun avlusunda su kuyusu ya da çeşme bulunması da bu kültürel hafızayı pekiştirir.
Bedrüddin Aynî’nin Tanıklığı: “Kala-ı Füsûs”
Gaziantepli tarihçi ve ilim adamı Bedrüddin Aynî, şehrin ilk bilinen adını “Kala-ı Füsûs” olarak aktarır. Arapça kökenli bu ifade “Yüzük Kalesi” anlamına gelir. Burada kale ifadesi, şehrin hem savunma açısından önemini hem de stratejik konumunu vurgular. Bu adlandırma, Antep Kalesi’nin çevresinde şekillenen eski şehir dokusuna da işaret eder.
Aynî’nin Tövbesi: Bir Efsaneden İsim Doğar
Halk anlatılarına dayanan güçlü bir efsane, ismin kaynağını bir hakimin tövbesine bağlar. Rivayete göre, halkına zulmeden Aynî adında bir yönetici, yaptıklarından pişmanlık duyar ve tövbe eder. Halk arasında bu olay, “Aynî tövbe etti” şeklinde anılır. Zamanla bu ifade halk dilinde dönüşerek “Ayni-tap”, ardından Ayıntap şekline evrilmiştir.
Bu rivayet, Antep halkının zulme karşı direnişini ve merhameti esas alan ahlaki tavrını sembolize eder.
Hantap: Hanların Toprağı
Başka bir görüşe göre şehrin eski adı Hantap idi. Bu kelime de iki parçalıdır:
• Han: Ticaret yolları üzerindeki konaklama yerleri.
• Tap: Toprak, alan, güç.
“Han toprağı” olarak anlamlandırılan Hantap, şehrin tarih boyunca doğu-batı ticaret yolları üzerindeki stratejik konumunu anlatır. Kervansaraylar, hanlar ve ticaret merkezleriyle dolu bu şehir, medeniyetler arası bir geçiş noktası olmuştur. “Hantap” adı zamanla halk dilinde Antap ve Antep şeklini almıştır.
GAZİ UNVANI: BİR HALKIN DİRENİŞİNİN ADI
Şehrin tarihindeki en anlamlı dönüşüm ise 20. yüzyılın başında yaşanmıştır. Antep, 1. Dünya Savaşı sonrası işgale uğrayan birçok Anadolu şehri gibi zorlu günler yaşadı. Ancak şehir halkı, özellikle Fransız işgaline karşı destansı bir direniş ortaya koydu. Sivil halktan örgütlenen milis kuvvetleri, kısıtlı imkanlara rağmen aylarca süren çatışmalarda büyük bir dirayet gösterdi.
Bu eşsiz mücadele ve halkın fedakârlığı, Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından 8 Şubat 1921 tarihinde ödüllendirildi. Meclis kararıyla şehre “Gazi” unvanı verildi ve adı resmî olarak Gaziantep oldu. Bu karar, bir halkın kendi vatanı için ayağa kalkışının simgesiydi.
Resmî Karar Metni:
“Ayıntap livası merkezi olan Ayıntap kasabasının namı Gaziayıntap’a tahvil olunmuştur.”
TARİHİNDE İSİM SAKLI BİR MİLLETİN RUHU VAR
Bugün “Gaziantep” yalnızca bir coğrafi ad değil; Anadolu iradesinin, halkın direnişinin, geçmişle bağ kurma arzusunun ve kültürel derinliğin bir ifadesidir. Antep halkı, adeta ismini tarih boyunca kendi karakteriyle yoğurmuş; pınarlarından gelen bereketle, kalelerinden gelen direnişle ve gönlünden kopan merhametle bu ismi taşımıştır.
Kısa Kısa Antep İsminin Evrimi
Dönem İsim Anlamı / Yorumu
Antik Çağ Kala-ı Füsûs Yüzük Kalesi
Orta Çağ Hantap Han toprağı, ticaret yolu
Osmanlı Ayıntap Güzel su kaynağı
Halk Dilinde Antap/Antep Sadeleştirilmiş şekli
1921 Gaziantep Gazi unvanı ile birlikte gelen kahramanlık vurgusu
SON SÖZ
Her ismin bir hikâyesi vardır; ama bazı isimler, kendi başına bir tarih, bir direniş ve bir milletin kimliğidir. Gaziantep de onlardan biridir. Su gibi berrak, kale gibi güçlü, halkı gibi dirençlidir. İster “Ayıntap” deyin ister “Gazi Şehir”, Antep’in adı her zaman yüreklere gururla kazınmıştır.
Hazırlayan: Mehmet Açık
